βιογραφία

Έργο που εξιστορεί τη ζωή ενός ανθρώπου με την αναφορά στο σύνολο των στοιχείων εκείνων τα οποία αποκαλύπτουν την ψυχολογική του ιδιοσυστασία και την πνευματική του προσωπικότητα και συνάμα ορίζουν το πλέγμα των πολύπλευρων δεσμών του με το κοινωνικό και ευρύτερα ιστορικό περιβάλλον της εποχής του. Οι β. έχουν συνήθως αντικείμενο μελέτης τη ζωή ανθρώπων που διακρίθηκαν στον συγκεκριμένο κύκλο δραστηριότητάς τους και η προσωπική τους περιπέτεια συνυφάνθηκε με μια γενικότερη κοινωνική σημασία. Στην ελληνική αρχαιότητα, η συγγραφή βιβλίων με βιογραφικό περιεχόμενο άνθησε την εποχή των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οπότε εμφανίστηκε μια πλειάδα επιφανών ιστορικών όπως ο Δικαίαρχος, ο Αριστοξένης ο Ταραντίνος, ο Φανίας, ο Ιδομενεύς ο Λαμψακηνός, ο Θεόπομπος ο Χίος, ο Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης κ.ά., που επιδόθηκαν στη σκιαγράφηση της ζωής διαφόρων ανδρών. Κυρίως όμως η β. μορφοποιήθηκε ως φιλολογικό είδος με υποδειγματικό τρόπο από τον Πλούταρχο, ο οποίος με τους Παράλληλους βίους (οι αρχαίοι ονόμαζαν τις β. βίους) απέδειξε τον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει στη βαθύτερη κατανόηση της ιστορικής πραγματικότητας η βιογραφική εξέταση της ζωής των ατόμων εκείνων που τη σημάδεψαν, όταν ο βιογράφος τους διαθέτει ψυχογραφική ικανότητα και ανεπτυγμένη ιστορική αίσθηση. Στους χρόνους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ξεχώρισαν ως βιογράφοι ο Κορνήλιος Νέπως (99;-24; π.Χ.), που έγραψε μια σειρά βιογραφικών ιστοριών με θέμα τη δράση και το έργο μιας ομάδας επιφανών ανδρών, ο Σουητώνιος, που πραγματεύτηκε στο βιβλίο του Βίοι των Καισάρων τη ζωή διαφόρων Ρωμαίων αυτοκρατόρων και ο Κορνήλιος Τάκιτος (2ος αι. μ.Χ.), ο οποίος έγραψε μία από τις καλύτερες β. της λατινικής φιλολογίας, που αναφερόταν στον πεθερό του και είχε τον τίτλο Για τη ζωή και τον χαρακτήρα του Γναίου Ιουλίου Αγρικόλα. Κατά τους μετακλασικούς χρόνους στην Ευρώπη, τα βιβλία που είχαν βιογραφικό περιεχόμενο αφορούσαν αρχικά τη ζωή των αγίων και των διαφόρων ηγεμόνων. Οι ιστορικοί του Μεσαίωνα, όπως ο Τζέφρι Μόνμαουθ, ο Μάθιου Πάρις κ.ά., εντόπισαν το ενδιαφέρον τους στην περιγραφή των ανθρώπινων ατελειών και ικανοτήτων, υποτιμώντας, σε έναν βαθμό, τον παράγοντα της αντικειμενικότητας στις ιστορικές τους καταγραφές. Με μια αυστηρότερη τυπολογική έννοια, η β. άρχισε να αναπτύσσεται τον 16o αι. Μεταξύ των αντιπροσωπευτικότερων βιογραφικών έργων που γράφτηκαν τον αιώνα εκείνο ήταν η Ζωή του Ριχάρδου Γ’ (1513;) του Κάρντιναλ Μόρτον, που αποδόθηκε εσφαλμένα στον Τόμας Moρ, Η ζωή του Moρ (1535;) του Ρόπερ και Η ζωή του Γουόλσεϊ (1554-57) του Κάβεντις. Στα αξιόλογα δείγματα της βιογραφικής φιλολογίας του 17ου αι. ανήκουν Η ζωή του Ερρίκου Η’ (1621) του Βάκωνα, οι Βίοι (1640-78) του Γουόλτον και τα Βιογραφικά Σημειώματα του Όμπρεϊ, που άρχισε να τα συντάσσει τη δεκαετία του 1660. Στο τελευταίο συναντάμε για πρώτη φορά τη γνήσια ανθρώπινη φωνή του συγγραφέα να σχολιάζει με μια κρυφή αυταρέσκεια και σε έναν ευτράπελο τόνο τους ερωτικούς δεσμούς και τους αταίριαστους γάμους των ανθρώπων που διάλεξε να βιογραφήσει. Η αρτίωση όμως της νεότερης μορφής της βιογραφικής εξιστόρησης πραγματοποιήθηκε τον 18o αι. με το βιβλίο Βίοι Ποιητών (1779-81), του Σάμουελ Τζόνσον, ο οποίος υπερασπίστηκε την αυτάρκεια του φιλολογικού αυτού είδους και υποστήριξε ότι αποτελεί τη μόνη εκφραστική μορφή που προσιδιάζει για την αποτύπωση της ωμής αλήθειας. Δικαιολογημένα συνεπώς ο θεμελιωτής της ευρωπαϊκής βιογραφικής παράδοσης αποτέλεσε το θέμα της πασίγνωστης β. του Τζέιμς Μπόσγουελ, Η ζωή του Σάμουελ Τζόνσον (1791), που άσκησε καταλυτική επίδραση στους σημαντικότερους βιογράφους του 19ου αι. Τον αιώνα αυτό η β. συνεχίζει να εξελίσσεται (Η ζωή του Σκοτ του Λόκχαρτ, Η ζωή του Μπλέικ του Γκίλχριστ, Η ιστορία του Φρειδερίκου του Μεγάλου του Καρλάιλ, η Απολογία της δικής του ζωής του καρδινάλιου Νιούμαν, που θεωρείται από πολλούς το σπουδαιότερο βιογραφικό έργο του 19ου αι. κ.ά.) και μάλιστα αρχίζει να γίνεται αισθητή η επίδρασή της στη δομή του μυθιστορηματικού λόγου. Το Πρελούδιο του Γουόρτσγουορθ, τα μυθιστορήματα του Ντίκενς, της Μπροντέ κ.ά. φανερώνουν τις πολλαπλές συνάφειες και τους εσωτερικούς δεσμούς ανάμεσα στην εμπειρική βιογραφική πραγματικότητα και τη δημιουργική φαντασία κατά τη διάρκεια της ρομαντικής περιόδου. Η διαδικασία της σύγκλισης και τελικά της όσμωσης των δύο αυτών τύπων αφηγηματικής απεικόνισης κορυφώνεται στο τέλος του αιώνα με την έκδοση μιας σειράς λογοτεχνικών β., όπως Πατέρας και Γιος του Γκος ή βιογραφικών μυθιστορημάτων όπως Ο δρόμος κάθε σάρκας του Μπάτλερ. Στον 20ό αι., οι βιογράφοι έδωσαν περισσότερη έμφαση στην αντικειμενική διαχείριση του υλικού τους και ενδιαφέρονταν κυρίως για την ιχνηλάτηση των ψυχολογικών γνωρισμάτων των βιογραφούμενων προσώπων. Χαρακτηριστικά δείγματα της τάσης αυτής είναι οι Διάσημοι Βικτοριανοί του Λίντον Στράτσεϊ, Ηζωή του Μαρκ Τουέν του Άλμπερτ Πέιν, Ο Γουίτμαν του Καρλ Βαν Ντόρεν κ.ά. Πρόσφατα παρουσιάζεται ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τη δυνατότητα μιας αποτελεσματικής σύνθεσης της μυθιστορηματικής και βιογραφικής αφηγηματικής τεχνικής. Οι παραδοσιακές διακρίσεις ανάμεσα στη β., την προσωπική ιστορία (ημερολόγιο – εξομολόγηση) και το μυθιστόρημα (ιδιαίτερα αυτό που είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο), τείνουν να αμβλυνθούν (αντιπροσωπευτικό παράδειγμα το βιβλίο του Τρούμαν Καπότε Εν ψυχρώ),ενώ από την άλλη μεριά η διάκριση ανάμεσα στον αυτοβιογραφικό λόγο και το μυθιστόρημα έχει στην ουσία εξαλειφθεί. Μικρογραφημένη σελίδα από ένα χειρόγραφο του 15ου αι. των «Παράλληλων Βίων» του Πλουτάρχου (Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη, Μπολόνια).

* * *

η (Μ βιογραφία)

γραπτή εξιστόρηση της ζωής και της δραστηριότητας ενός σημαντικού προσώπου.

[ΕΤΥΜΟΛ. < βίος -γραφία < -γράφος* (πρβλ. αγγλ. biography)].